Εργασία της Αθηνάς Μπουζιώτη, μαθήτρια του Β2, του 3ου Γυμνασίου Περιστερίου (2016-17)

1. Μακεδονική Σχολή

2. • Η Μακεδονική Σχολή με κέντρο τη Θεσσαλονίκη
άκμασε τον 13ο-14ο αι. Σημεία αναφοράς αυτής
της σχολής είναι ρεαλισμός στην απεικόνιση των
μορφών, όχι μόνον στα εξωτερικά
χαρακτηριστικά αλλά και στην απόδοση του
εσωτερικού κόσμου των μορφών και κυρίως του
πάθους. Οι συνθέσεις είναι πολυπρόσωπες,
όλες οι μορφές κινούνται μέσα στο χώρο, ο
οποίος είναι διευρυμένος και αποδίδεται με
αξιοσημείωτο βάθος.

3. • Αγιογράφοι της Θεσσαλονίκης κλήθηκαν να
ζωγραφίσουν καθιδρύματα στο Άγιο Όρος. Έτσι
εικονογραφήθηκαν το Πρωτάτο και τα καθολικά
των μονών Μεγίστης Λαύρας, Βατοπεδίου,
Χιλανδαρίου, Παντοκράτορος, η Τράπεζα και ο
Κοιμητηριακός ναός της Μονής Παντοκράτορος.
Ονομαστά εργαστήρια της Μακεδονικής Σχολής
υπήρχαν πολλά αλλά πάνω από όλα στεκόταν
το εργαστήριο του Μανουήλ Πανσέληνου.

4. • Όλες οι πληροφορίες σχετικά με τον Μανουήλ
Πανσέληνο προέρχονται από το σύγγραμμα Ερμηνεία
της Ζωγραφικής Τέχνης των αρχών του 18ου αι.
Συγγραφέας του ήταν ο ιερομόναχος και αγιογράφος
Διονύσιος από τα Φουρνά της Ευρυτανίας που μόνασε
στο Άγιο Όρος στο α’ μισό του 18ου αι. Ο Διονύσιος
απέδιδε στον Μανουήλ Πανσέληνο τις τοιχογραφίες του
Πρωτάτου στις Καρυές, τις τοιχογραφίες του
εξωνάρθηκα του καθολικού της Μονής Βατοπεδίου, του
καθολικού των Μονών Παντοκράτορος και Μεγίστης
Λαύρας και πλήθος φορητές εικόνες σε μονές εντός και
εκτός του Αγίου Όρους.

5. • Η επιστημονική έρευνα έχει αποδεχθεί ως γνήσια έργα
του Μανουήλ Πανσέληνου στο Άγιο Όρος τις
τοιχογραφίες του Πρωτάτου, του εξωνάρθηκα του
καθολικού της μονής Βατοπεδίου, μια κεφαλή του Αγίου
Νικολάου στο καθολικό της Μεγίστης Λαύρας (η
υπόλοιπη σύνθεση έχει αναζωγραφιστεί), μια φορητή
εικόνα του Αγίου Δημητρίου στη Λαύρα και δυο εικόνες
του Αγίου Δημητρίου και Αγίου Γεωργίου στη μονή
Βατοπεδίου. Έργα του έχουν εντοπιστεί σε μνημεία της
Θεσσαλονίκης και άλλων πόλεων της Μακεδονίας. Οι
τοιχογραφίες του Μανουήλ Πανσέληνου ξεχωρίζουν από
τα φωτεινά τους χρώματα, την ολοκληρωμένη απόδοση
των μορφών, την αναδυόμενη πνευματικότητα αλλά και
τη μεγαλοπρέπεια των ζωγραφικών συνθέσεων.

6. • Όμως εκτός από αυτά του Μανουήλ
Πανσέληνου, έργα της Μακεδονικής
σχολής μπορεί να θαυμάσει κανείς και στο
καθολικό της μονής Χιλανδαρίου, καθώς
όλη η εικονογράφηση του ναού έγινε από
το εργαστήριο των φημισμένων
ζωγράφων Μιχαήλ Αστραπά και Ευτυχίου.

7. • Τα χαρακτηριστικά της Μακεδονικής σχολής θα
παραμείνουν παρόντα σε όλες τις τοιχογραφίες
και τις φορητές εικόνες στο Άγιο Όρος μέχρι τις
αρχές του 16ου αι. Πάντως την εποχή αυτή
παρατηρείται μια βαθμιαία πτώση της ποιότητας
των ζωγραφικών έργων. Παράδειγμα αποτελούν
οι τοιχογραφίες στο παρεκκλήσι του Προδρόμου
στο Πρωτάτο των Καρυών που φιλοτεχνήθηκαν
το 1526.

8. Ψηφιδωτά και τοιχογραφίες

12. • Τα περισσότερα και σημαντικότερα δείγματα
τα ζωγραφικής τέχνης ανήκουν στη
Μακεδονική σχολή (13ος-14ος αι) και την
Κρητική σχολή (16ος αι.). Τα δείγματα της
ζωγραφικής τέχνης των προηγουμένων
αιώνων είναι ελάχιστα. Η αιτία θα πρέπει να
αναζητηθεί στις αλλεπάλληλες καταστροφές,
τις πυρκαγιές, τις ανακαινίσεις και τις
αναζωγραφίσεις.
• Τα πρώιμα δείγματα

13. • Τα μόνα δείγματα του 11ου αι. είναι δυο
ψηφιδωτά στο καθολικό της μονής
Βατοπεδίου. Το ένα απεικονίζει τον
Ευαγγελισμό με τις μορφές της Παναγίας και
του Αρχαγγέλου Γαβριήλ και το άλλο τη
δέηση με το Χριστό ένθρονο σε στάση
παράκλησης, την Παναγία και τον Ιωάννη
Πρόδρομο. Όλος ο υπόλοιπος ναός ήταν
διακοσμημένος με τοιχογραφίες, οι οποίες
όμως εξαφανίστηκαν κάτω από τις νέες
τοιχογραφίες του ναού του 1312.

14. • Τοιχογραφίες του 12ου αι. σώζονται σε καλή
κατάσταση στο κελί του Ραβδούχου κοντά
στις Καρυές. Εικονίζονται ολόσωμοι οι
Απόστολοι Πέτρος και Παύλος. Επίσης στην
Τράπεζα της μονής Βατοπεδίου διακρίνονται
τα κεφάλια τριών Αποστόλων. Η
τεχνοτροπία είναι γραμμική και τα πρόσωπα
έχουν ζωηρό ύφος.

15. • Δείγματα των αρχών του 13ου αι.
διασώθηκαν στη μονή Χιλανδαρίου και
συγκεκριμένα στο κελί της Αγίας Τριάδας και
στον πύργο του Αγίου Γεωργίου. Οι μορφές
της Παναγίας, του Χριστού και κάποιων
ιεραρχών είναι μνημειώδεις και
χαρακτηρίζονται από δεξιοτεχνία. Αντίθετα
στον Αγιο Γεώργιο όλα τα στοιχεία είναι πιο
απλά και δείχνουν εργασία λιγότερο
επιμελημένη και εμπνευσμένη.

16. Πανσέληνος Μανουήλ
• Ο Μανουήλ Πανσέληνος, Βυζαντινός ζωγράφος, έζησε γύρω στο
13ο με 14ο αιώνα στη Θεσσαλονίκη. Περίφημες είναι οι τοιχογραφίες
του στο ναό του Πρωτάτου στο Άγιο Όρος. Γι` αυτό ακριβώς το έργο
του θεωρήθηκε δίκαια ο δημιουργός της "Μακεδονικής Σχολής" και
παραλληλίστηκε από πολλούς με τον Τζιότο και το Ραφαήλ. Τα έργα
του χαρακτηρίζονται από τη λιτότητα των χρωματισμών τους, την
ευρύτητα του σχεδίου και τη μεγαλειώδη τους σύνθεση. Παίρνοντας
συγκριτικά τις τοιχογραφίες του Π. και του ζωγράφου του Αγίου
Ευθυμίου συμπεραίνουμε ότι πρέπει να μαθήτευσαν στο ίδιο
καλλιτεχνικό εργαστήρι. Στο ναό του Πρωτάτου υπερέχουν οι
τοιχογραφίες που αφορούν τη ζωή του Χριστού, όπως η "Γέννηση", η
"Βάπτιση", ο "Νιπτήρας", η "Σταύρωση", η "Υπαπαντή", η "Προδοσία",
η "Ανάσταση", οι μορφές των τεσσάρων ευαγγελιστών, διάφορων
αγίων, προγόνων του Χριστού κ.ά. Σημαντικότερη είναι η τοιχογραφία
του Χριστού "εν ετέρα μορφή". Σ` όλες σχεδόν τις προσωπογραφίες
του αποδίδεται η σωστή εκφραστική σημασία με τη χρησιμοποίηση
των ιδιαίτερων χρωματισμών και των φωτεινών τόνων.

18. • Η βυζαντινή ορθόδοξη αγιογραφία
Η βυζαντινή ορθόδοξη αγιογραφία δεν είναι απλά μια
"τέχνη", είναι ιερή τέχνη. Δεν είναι "ζωγραφική", είναι
θεολογία. Δεν είναι "καλλιτεχνική έκφραση", είναι
προσδοκία σωτηρίας. Δεν είναι "στολίδι", είναι
συνάντηση με το θείο. Δεν είναι "φωτογραφία", είναι "εις
Χριστόν παιδαγωγία". Δεν είναι "αντικείμενο", είναι ιερό
σκεύος. Δεν είναι "υλική αξία", είναι υπέρβαση. Δεν είναι
"συλλεκτικό είδος", είναι παρηγοριά, παραμυθία και
ανάπαυση των Ορθοδόξων Χριστιανών κοντά στον
Τριαδικό Θεό.

19. •
Χαρακτηριστικά της Βυζαντινής Αγιογραφίας
Ο χαρακτήρας της Ορθόδοξης αγιογραφίας είναι σεμνός,
κατανυκτικός, με πνευματικό και όχι σωματικό κάλλος.
Τα άγια πρόσωπα εικονίζονται "εν αφθαρσία", με
πνευματική και σωματική ρωμαλεότητα, με ανδρείο και
γενναίο φρόνημα, με ευθύτητα. Η εικόνα είναι η σκάλα
που μας ανεβάζει στον Ουρανό, αλλά και κατεβάζει τον
Ουρανό στη γη. Είναι ένα σημείο συναντήσεως κτιστού
και ακτίστου, παρελθόντος, παρόντος και μέλλοντος, του
"νυν" και "αεί".

20. •
Ιδιότητες της Βυζαντινής Αγιογραφίας
Η Βυζαντινή αγιογραφία:
1. Καταργεί το κοσμικό φως. Σε καμία Ορθόδοξη εικόνα δεν
αποδίδεται σκιά. Όλα είναι φωτεινά και ευδιάκριτα, επειδή
φωτίζονται από τον Ανέσπερο Ήλιο της Δικαιοσύνης, τον Χριστό.
2. Καταργεί τον κοσμικό χώρο και χρόνο. Η εικόνα διατηρεί τα
ιστορικά στοιχεία και πλαίσια αυτού που απεικονίζει, αλλά δε
δεσμεύεται από αυτό. Ο Τριαδικός Θεός είναι άχρονος και
αχώρητος. Ο χώρος και ο χρόνος είναι ανθρώπινα μεγέθη. Έτσι, η
ορθόδοξη αγιογραφία δε διστάζει να αποδεσμευτεί από τη
φυσιοκρατική αντίληψη της κοσμικής τέχνης.
3.Καταργεί την προοπτική. Δεν τηρείται η φυσική τάξη των
πραγμάτων. Αυτή η αντίστροφη προοπτική, δηλώνει το μυστικό
βάθος της εικόνας, που είναι το σωτηριώδες έργο του Κυρίου Ημών
Ιησού Χριστού.

21. • ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ
• ΜΠΟΥΖΙΩΤΗ ΑΘΗΝΑ
• ΠΑΤΣΙΛΗ ΕΛΕΝΗ
• ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΥΡΩΤΗΣ
• ΝΙΚΟΛΕΤΤΑ ΜΠΟΥΚΑ
• ΣΠΥΡΟΣ ΠΑΠΠΑΣ

22. ΠΗΓΕΣ
• Biblionet
• www.imma.edu.gr
• Otenet.gr
• www.bookia.gr
• www.Impantokratoros.gr