Hackeando os discursos dos museos

3. Museo Provincial de Lugo.
Convento de San Francisco, s. XIII-s. XX
Museoloxía

4. Museo-Fortaleza San Paio de Narla, Friol
s. XVI-s. XVII

5. Museo Provincial do Mar, San Cibrao, Cervo
Escola Unitaria de Cervo, 1931

6. Xardín, Pazo de Tor, Monforte de Lemos, Cervo
s. XIV-XVIII

11. EXERCICIO DE ARQUEOLOXÍA na busca da raíz mesma
da nosa existencia, para finalmente atoparnos con
nos mesmas, coa memoria individual mais tamén
coa colectiva.
EXERCICICIO DE ARQEUOLOXÍA na
busca da memoria silenciada, de
cara revisitar os vellos,
esquecidos e silenciados
discursos e espazos das nosas
devanceiras.

13. DA MAN DA ARQUEOLOXÍA DE XÉNERO Estuda o rexistro arqueolóxico en clave de xénero,
tratando de extraer, a través da materialidade das
sociedades pasadas, información acerca de como
eran nelas as relacións entre homes e mulleres.
Sacar á luz, a través da reflexión sobre as diferentes pezas e obras de arte seleccionadas,
un mundo oculto no noso presente: a presenza e o protagonismo da muller na Prehistoria,
Protohistoria e Historia Antiga; e, asemade, na arqueoloxía lucense e, con ela, a da Galiza.

24. Prehistoria

25. A Vida

26. Elas ocuparíanse en conseguir os recursos, aproveitar as
diferentes materias primas, como a pedra para puír, e
transformalas en útiles de traballo; feito que subliñan as análises
de desgaste de algún osos de esqueletos femininos analizados.
Os desgastes óseos permiten coñecer que tamén realizaban
moitas máis tarefas que nos libros poñen nas mans dos “homes”.
Historicamente, ás mulleres da Prehistoria, vincúlaselles ao espazo do hábitat, á preparación dos
recursos, ao procesado dos alimentos, a elaboración de prendas de vestir, a ferver, a asar, a afumar,
etc. e tamén raspar a pel; que é para o que serven os raspadores e as raedeiras.
RASPADORES E RAEDEIRA
150.000-35.000 BP
Vilarmel, Quiroga
“Das NIñas” O Carrizo, Vilalba
Gándara Cha, Quiroga
Actividade femenina
La Prehistoria para niños

27. A recolección de froitos, herbas
medicinais e pequenos animais seria
unha actividade diaria, mentres que a
caza dun grande animal só ocorrería de
vez en cando.
A caza e a pesca podería ser unha
actividade en grupo, con redes e velenos,
nas que participarían homes e mulleres.
Nas sociedades cazadoras-recolectoras-pescadoras as mulleres recolectaban, cazaban e tamén
pescaban, tiñan un papel activo en todos os ámbitos da vida e comparten co resto do grupo, e cos
homes, todo tipo de esforzos de cara á supervivencia.
AZAGAIA
c.a. 32.000 BP
Cova da Valiña, Castroverde
Muller con lanza
La Prehistoria para niños
Muller arqueira
Museo Arqueológico Nacional

28. Nas primeiras sociedades cazadoras-recolectoras-pescadoras, o
espazo doméstico se recoñece como o lugar dentro de covas,
abrigos rochosos ou, incluso en cabanas que ocupan os grupos
humanos nos momentos nos que teñen que se refuxar.
Nestes espazos aparecen un fogar, restos de alimentos, utensilios
de pedra -como son o buril e coitelos- ou oso que permiten
interpretar as actividades se desenvolveron no lugar, aínda que
non quen as facía.
As mulleres da Prehistoria realizaron parte do seu traballo no ámbito doméstico, onde as actividades
de mantemento procuran o benestar e sostén do grupo.
BURIL E COITELOS
6.500-4.200 BP
Santalla de Burgás, Xermade
Pena Grande de Bordelle, Vilalba
Construír a comunidade
Past Woman

29. O traballo da muller no ámbito doméstico foi sempre
imprescindíbel: é ela quen organiza as actividades diarias de
mantemento, é tamén sobre a que recae unha parte
importante da socialización do grupo e a que mantén ás
persoas maiores ou enfermas que non realizan traballos
externos. Con elas e por elas as crianzas aprenden os valores
do grupo, as estratexias de supervivencia, a transformación
dos alimentos, o coñecemento das materias primas e a
produción de determinados bens.
O traballo doméstico e o que supón foi menosprezado, dando
máis valor ao aporte económico externo.
A razón pola que tradicionalmente se relacionou ás mulleres coa casa e cos traballos domésticos,
fronte ao traballo externo realizado polos homes, ven determinado porque elas son as protagonistas da
reproducción. É así que, todos os grupo humanos precisaron das mulleres para medrar e sobrevivir.
Poden chegar a parir unha vez ao ano, co desgaste físico que supón, e ocupábanse das súas crianzas
durante varios de xeito directo, senón falecían no parto. A reprodución, así como a dependencia directa
que as crianzas teñen da nai até que se poden alimentar, vencella á muller co espazo doméstico
durante un longo período de tempo.
O parto e o traballo doméstico
Deusa Tlazoltéotl, da Lúa
Museo Nacional, México

30. A Morte

31. Os enxovais funerarios serviron para interpretar cal puido ser o
papel na vida. Esas interpretacións teñen sido moi sexistas, xa
que, un mesmo elemento -unha punta de frecha, un muíño, un
colar- non se explicaba do mesmo xeito si o enterramento
contiña restos femininos ou masculinos. Isto acontece coa
machada circular e a dobre eixola da Medorra Veiga, das que
din “armas dos primeiros guerreiros”; nin armas, son cetros
simbólicos, nin androcentrismo xa que non se puido constatar a
quen acompañaban.
Hai máis de 100.000 anos que os seres humanos amosan unha sensibilidade cara as persoas que
falecen. En todos os períodos se atopan mulleres soterradas, soas ou en grupo, formando parte da
lembranza dunha sociedade que amosa unha preocupación polo máis alá.
MACHADA CIRCULAR E A DOBRE EIXOLA
4.800-3.800 BP
Medorra Veiga das Mámoas, Santiago
Entreambasaugas, Guntín
Actividade feminina
Past Woman
Cova de Valdavara, Becereá

32. O Lume

33. En ámbolos dous procesos, cerámica e metal, interviña o lume e o
seu uso marcou un antes e un despois para os grupos humanos.
Desde a aprendizaxe das técnicas de acendido, procesos de
coción até a fundición do metal, o lume intervén en todos os
procesos técnicos que supoñen unha mellora das condición de
vida para os seres humanos.
Os estudos arqueolóxicos sobre a tecnoloxía de fabricación da cerámica amosan que as mulleres
participaron na súa elaboración; como tamén puideron participar tanto no proceso de captación de
materia prima coma na fundición e refinamento do metal mais, a investigación tradicional asociou a
metalurxia aos homes, deixando fora ás mulleres sen argumento algún.
CAZOLA E MACHADAS
4.300-2.800 BP
Cista de Roupar, Xermade
O lume asociouse sempre ás mulleres; o lume ritual, o cotiá, o do
fogar e o do cociñado; mais porque nunca se lles asociou, coa
súa invención ou co seu aproveitamento óptimo?
Actividade femenina
Museu Municipal Arqueológico do Fundão

34. Xs
Deusxs

35. Coma o Ídolo de Vilapedre, as mulleres representadas nestas
“figuriñas” están completamente espidas e moitas delas non
posúen rostro.
Tamén se representaron en pintura: de xeito abstracto, como
moitas das mans de Altamira, ou realizando labores de
mantemento do grupo -sementeira e recolección-, coma as
representadas na arte rupestre do levante español.
Desde Siberia até Francia, ou en Malta, aparecen “figuriñas” femininas con datacións na Prehistoria
feitas en diferentes materiais. Sobre o seu significado especulouse moito: venus, deusa nai,
matriarcado, símbolos de fertilidade ou simplemente mulleres, mais a súa verdadeira interpretación
fica reservada para a persoa que as fixo hai máis de 21.000 anos.
ÍDOLO DE VILAPEDRE
2.000 BP
Castro de Vilapedre, Sárria

36. Protohistoria

37. A Terra

38. Herdeiras, coñecedoras e testamentarias da terra, as mulleres
galegas recibirían a dote dos seus maridos, rachando co tipo
de contrato matrimonial mediterráneo, e serían elas as que
buscarían muller para os seus irmáns.
Esta estrutura socio-económica serviría de base para unha
organización que concedería unha preeminencia destacada á
muller.
Ademais das tarefas agrícolas ou a recolección de froitos as mulleres dos castros estarían
relacionadas coa molienda dos cereais. Elas tamén prepararían os alimentos e bebidas; entre outros,
un tipo de torta ou pan de landras, cervexa ou zythos, o antecedente da sidra; e serían as encargadas
de velar pola súa conservación, ben en grandes olas, xerras, silos ou hórreos.
MUÍÑO BARQUIFORME E FORNO
4.300-2.800 BP
Castro de Penarrubia, Orbazai, Lugo
Castro de Barán, Paradela
No fogar
Exposición Los últimos carpetanos.
El oppidum de El Llano de la Horca

39. Herdeiras, coñecedoras e testamentarias da terra, as
mulleres galegas recibirían a dote dos seus maridos,
rachando co tipo de contrato matrimonial
mediterráneo, e serían elas as que buscarían muller
para os seus irmáns.
Esta estrutura socio-económica serviría de base para
unha organización que concedería unha
preeminencia destacada á muller.
Este tipo de puñal é o característico da denominada “cultura castrexa”, do ámbito do norte e noroeste
peninsular durante as primeiras etapas da Idade de Ferro, onde teñen unha longa pervivencia nun
momento en que no resto da península se están a usar e fabricar armas de ferro e o bronce fica
relgado a armas defensivas e adornos persoais.
PUÑAL DE ANTENAS
2.600-1.800 BP
Castro dos Penedos, San Xoan do Furco, Becerreá

40. A indumentaria

41. No ámbito doméstico, a vida das mulleres seguiría relacionada
coa súa tarefa procreadora e coidadora. Vida na que os xeógrafos
romanos recollen o costume de “a covada”, que consistía en que
tras parir a muller deixaba o leito e os coidados das crianzas aos
seus “homes”; quen sabe si nunha estraña e antiga co-
responsabilidade ou nun xesto directo do control e poder
masculino.
Ás mulleres, se lles relaciona coa obtención de materias primas e a realización produtos elaborados,
como o fío ou o tecido. Segundo Estrabón, os vestidos das mulleres galegas eran florais e levaban
sagum ou saio; unha peza do común, de lá ou liño que os homes tamén usaban. O saio era unha
especie de capa áspera que elas mesmas elaborarían ou, tamén participarían os homes?
FUSAIOLAS E PONDUS
2.350-2.000 BP
Lugo; San Miguel de Orbazai, Lugo
Actividade femenina
Museu Municipal Arqueológico do Fundão
Familia Carpetana.
Exposición Los últimos carpetanos.
El oppidum de El Llano de la Horca

42. Doas coma estas, con “ollos”, xs investigadorxs as poñen en
relación coa protección máxica, xa que cría que estas doas
protexían contra os malos espíritos e o mal de ollo.
A existencia de gran cantidade e calidade de xoias de ouro
atopadas na Galiza fai pensar na importancia do adorno persoal,
por unha banda, e na simboloxía do poder e a riqueza por outra.
As fontes romanas recollen as galegas tiñan un gusto refinado polos adornos persoais, extensíbel
tamén aos homes. Doas e adornos de diversos tipos; fíbulas, hebillas, pendentes, etc.; engalanaban
os corpos.
DOAS OCULADAS E CON GALLÓNS
2.350-2.000 BP
Quinta de Grade, Chantada
Castro de Zoñán, Mondoñedo
Reconstrución. Doas de pasta vítrea
Museo do Castro de Viladonga

43. Galaico-romana

44. O Look

45. Unha rapaza romana sempre levaría o cabelo solto e non o cortaría máis
que o preciso, tendo sempre un longo que permitise o recollido.
O peiteado cambiaba co matrimonio. Ás mulleres casadas non lles
estaba permitido levar o cabelo solto, debendo sempre telo recollido e,
en ocasións, cuberto por un velo. O día da voda era o momento no que
as rapazas recollían o seu cabelo por primeira vez nun peiteado ritual
chamado seni crines, que recollía o cabelo en seis mechóns trenzados.
O cabelo curto era só para as escravas, aquela muller libre que levara o
cabelo curto era considerada unha provocadora, indecente e
descoidada.
Fortes, robustas, e de longo cabelo describen as fontes ás mulleres galegas. Servíanse de todo un
conxunto de tocados que poderían ser expresión do grupo ou situación social á que pertencían:
solteiras, casadas ou viúvas. Unha realidade non moi distante das mulleres romanas con cuxas
formas se fusionaron.
ALFINETES
2.000 BP
Lugo

46. Os recollidos variarán segundo a moda do momento
e adoitaban ser moi elaborados. Estaba moi de
moda o uso de postizos e perrucas para conseguir
volume e altura e, tamén, era moi común o uso de
tintura, sobre todo o rubio avermellado, moi
cobizado entre as mulleres da alta sociedade.
A moda era o cabelo rizado e para conseguilos as
mulleres ou as perruqueiras empregaban os
alfinetes para suxeitar os rizos e, tamén o
calmistrum; un instrumento moi semellante ás
nosas tenaciñas actuais. Podían adornalos con
cintas de cores, coroas de flores e diademas
adornadas con pedras preciosas.
O cabelo

47. Unha vez contraía matrimonio, a muller romana completaba a súa
vestimenta coa stola, unha camisa rectangular, aberta na zona
superior, onde se prendía aos ombreiros con broches e fíbulas.
Debaixo do peito suxeitábase por medio dun cinto. Levar esta stola
proclamaba a respectabilidade da muller e o seu respecto polas
tradicións.
No caso das escravas, a súa vestimenta non variaba, será unha túnica
simple, curta e de lá, que lle permitiría levar a cabo as súas tarefas con
As rapazas novas vestirían unha interula, unha especie de camisa interior longa de la, liño ou algodón
que se colocaba directamente sobre a pel e que podía ser de manga longa ou curta. Sobre esta
levaban unha túnica de tecido, que cambiará o seu material dependendo da estación. Baixo todos
isto, levarían la ascia pectoralis, a xeito dun sostén moderno que, a falta de sacas nas túnicas,
chegaban a servir de bolso, onde gardaban moedas, cartas ou xoias.
PRENDEDOR
2.000 BP
Lugo

48. Oficios

49. Ademais de esposas e nais as mulleres romanas foron moito máis.
As mulleres libres e de clase plebeia adoitaban exercer oficios fóra do
fogar, coñecemos algúns grazas á fontes escritas e ás estelas
funerarias.
Moitas mulleres ao ficar viúvas tomaban o mando no negocio familiar,
adquirindo unha posición de poder e certa independencia. Precisamente,
por esta situación de independencia, moitas non querían volver casar,
posto que entón perderían a súa posición para volver a depender dun
marido.
O esqueleto de esta muller apareceu, no eu cadaleito por detrás de antiga sede de El Progreso, na
rúa do mesmo nome. É unha muller de entre 25/40 anos, enferma de osteoporose. Os dentes
presentaban burxismo marcado, tiña os dentes pequenos e comidos, o que podería ser debido a unha
patoloxía nerviosa; sendo un transtorno no que se rechina, cruxe ou se apretan os dentes chegando a
puilos; ou á profesión de talabardera, de coller o coiro cos dentes.
ESQUELETE
1.600 BP
Lugo

50. A emperatriz Helena

51. Foi emperatriz romana porque o seu fillo Constantino foi emperador.
A ela a podemos considerar como a primeira patrocinadora da
arqueoloxía, financiou os traballos por dar co Calvario e o Santo
Sepulcro.
FOLIS EMPERATRIZ HELENA
s. IV
Favia Xulia Helena, a que logo santificarán como Helena da Cruz ou de Constantinopla, nace en
Drépano cara ao 250 e falece en Roma no 330.

52. O ouro

53. Torques, diademas, colares, brazaletes, pulsos ou arracadas
realizaríanse grazas, en grande parte, ao esforzo das mulleres. Todas
poderían ser empregadas por homes e mulleres, coma o sáio, aínda que
houbo un tempo no que, sen base arqueolóxica algunha, se relacionou,
segundo que peza, con un ou outro sexo.
A explotación dos ríos auríferos por métodos artesanais, o bateo, recaeu segundo Estrabón nas
mulleres, que desenvolverían un papel significativo como man de obra nas tarefas conectadas coa
obtención dos recursos auríferos, con vistas á elaboración de xoias. As derradeiras oureiras da Galiza
bateaban, até non hai moito (anos 50-70 do s. XX).

54. Apana

55. Era difícil ser muller ou crianza en Roma. Nada máis nacer, si é que
o parto fora ben, as crianzas xa se enfrontaban a súa primeira
proba: tiñan que ser recoñecidas polo pai. A parteira depositábaa
no chan e o pai, si a recollía, entraba na familia, mais podía non
facelo.
A vida sería moi diferente para as nenas romanas segundo a familia
na que nacera. Non era o mesmo nacer nunha familia escrava,
nunha de libertxs ou nunha patricia, mais todas ían ter unha cousa
común, ningunha sería considerada cidadá romana.
Grande parte desta monolítica peza de pedra o ocupa un rexistro epigráfico, que nos indica que
Apana, filla de Ambolo e irmá de Apano, de 25 anos, falecera e que xacía alí e que seu irmán lle
dedicara este monumento funerario. Ela, unha Celitica Supertamárica, que se descoñece o porque se
transladara co seu irmá a Lugo, aparece representada no rexistro superior, é a que ten co colo á
crianza. Estaría solteira, casada ou viúva? Fixádevos, como leva o cabelo? A que se adicaría?
ESTELA DE CRECENTE. APANA
Fins do s. I-principios s. III
San Pedro de Meda, Crecente, Lugo

56. Até os sete anos, a educación entre nenos e nenas non se diferenciaba moito. Polo xeral, eran as
nais as que se encargaban da educación, mais nas familias patricias existía a figura da nutrix, a “ama
de cría” e podía tamén existir un nutritor, un mestre que se encargaba de lle dar as ensinanzas
básicas. Ao cumprir os sete anos rematábase a infancia e as rapazas comezarán a ser responsábeis
das súas accións e terán pouco a pouco novas obrigas, até chegar á idade legal para se casar: os
doce anos.
Era importante que as rapazas de familias libres e comúns, como
semella Apana, a partir dos sete anos aprenderan das súas nais as
labores do fogar. Si a súa familia vivía na aldea, comezaban a
colaborar nas tarefas do campo e si a súa familia tiña un negocio na
urbe podía ser que tamén axudase no mesmo. En ocasións
traballaba fóra da contorna familiar, xunto ao propietario dun
obradoiro ou negocio; traballaría e aprendería un oficio, como podía
ser o de tecelá, a cambio dun salario e a manutención.
ESTELA DE CRECENTE. APANA
Fins do s. I-principios s. III
San Pedro de Meda, Crecente, Lugo
Muller tocando a cítara, Boscorale
Metropolitan Museum New York

57. As noces eran un elemento máis nos xogos infantís, usándose como fichas ao xeito das canicas
actuais. Cando a rapaza medraba dicíase que “abandoaba as noces -relinquere nuces-“, como
símbolo de deixar atrás a infancia.
ESTELA DE CRECENTE. APANA
Fins do s. I-principios s. III
San Pedro de Meda, Crecente, Lugo
Existían outros xoguetes: os crepitacula, sonaxeiros de diferentes
estilos, fabricados en metal e que contiñan graos ou pequenas
pedras para que fixesen ruído; será o que leva na man dereita
acrianza que ten no colo Apana?; mais adiante, as crianzas xogarán
con pelotas de caucho, cometas, aros, buxainas, etc. e sabemos
tamén que existían as bonecas, fabricadas con madeira ou tecido, e
tamén pequenas olas, pratos ou vasos de cerámica para
Xogos no poboado
Exposición Los últimos carpetanos.
El oppidum de El Llano de la Horca
Os xoguetes

59. A infancia eran uns anos complicados e difíciles para calquera persoa,
debido ao alto índice de mortalidade infantil e, as rapazas, van estar
protexidas por numerosos deuses e deusas que se ían a encargar até do
máis mínimo aspecto da súa vida.
A divindade que acompaña exclusivamente ás nenas durante toda a súa
infancia e até o momento no que se converteran en mulleres a ollos da
sociedade, a través do matrimonio, era a deusa Diana. Si ben a esta
deusa a coñecemos como a deusa da caza, tamén o era da virxindade,
aspecto moi importante para toda rapaza romana ou galaico-romana
antes do seu matrimonio.
Quen sería esta muller que ademais se representa de forma culta? Podería ser unha patricia que vivía
na rúa Bispo Aguirre ou unha deusa que podería estar a decorar unha grande mansión?
CABEZA FEMININA
Estela funeraria de Adai,
s.II
Rúa Bispo Aguirre, Lugo.

60. Amor en Adai

61. A idade mínima legal para contraer matrimonio era de
doce anos para as mulleres e catorce para os homes. Xs
escravxs non podían contraer matrimonio, mais as súas
unións se recoñecían doutras formas.
A través do matrimonio, a muller pasaba de estar baixo a
autoridade do seu pau á do seu marido, no que se coñece
como matrimonio cum manu; na sine manu a muller
seguía conservando os lazos coa súa familia de orixe e,
polo tanto, respondía á vontade do seu pai por riba da do
seu marido.
O divorcio era moi habitual. Ao divorciarse a muller podía
reclamar a súa dote, conseguido así restituír os seus
bens, e ter opción a contraer matrimonio de novo.
O matrimonio na antiga Roma considerábase un contrato entre dúas familias, cuxa función era
garantir a leixtimidade dos fillos, que herdarían as riquezas e posición social dos seus pais. É por iso
que atopamos que, fóra da clase máis acomodada, non se contraía matrimonio senón que as parellas
simplemente vivían xuntas, nunha unión semellante á que hoxe en día coñecemos como parella de
feito.
ESTELA BRIFRONTE DE ADAI
Estela funeraria de Adai, s.IV
Vilamaior, Santa María Madalena de Adai, Corgo

62. Cassia Antipatra, muller libre

63. A Cassia Antipatra adícalle esta estala funeraria Lucios Septimus, o
seu compañeiro. Levaban casados vintecatro anos e el a debía de
apreciar moito porque se refiere a ela como “castísima esposa”.
Tivo que ser forte o amor que Cassia Antipatra debeu sentir por
Lucios Septimus, xa que o seu matrimonio é algo insólito na Roma
imperial; unha muller libre -feito que determina o estudo
onomástico- casada cun liberto, cun escravo que conseguira a
liberdade.
ESTELA DE CASSIA
ANTIPATRA
Estela funeraria, s.III
Muralla de Lugo

64. Philates, perruqueira escrava

65. Entre as mulleres plebeas atopamos multitude de oficios que levaban a
cabo fóra do fogar: no campo, ao servizo dunha familia, no comercio, a
artesanía ou o ocio. Había maquilladoras e perruqueiras, chamadas
ornatrix, que se encargaban de engalanar ás mulleres máis principais.
Moitas veces, este oficio recaía en mans de escravas, como é o caso de
Philates. Tamén atopamos “amas de cría”, tecelás, cociñeiras,
ceramistas, cesteiras, taberneiras, etc.; e as parteiras, un oficio case
exclusivamente exercido por mulleres.
Tamén no mundo do espectáculo atopamos ás mulleres, mais en
xéneros menos “cultivados” que a traxedia e a comedia e que en ocasión
remataban en espidos integrais. E as atopamos tamén no mundo
relixioso.
Philates era unha perruqueira que, a súa vez era escrava dunha familia aristócrata. Viviu no s.III e
pasou á eternidade a través da inscripción en pedra desta ara votiva. A súa parella ou os seus
compañeiros escravos son os que lle dedican a peza, agardando que os Manes a protexeran na outra
vida. Facendo un rastrexo do nome da familia, Augusto Taurino, conduciu até os Alpes. Viría dos
Alpes Philates?
ARA PHILATES
Ara aos deuses Manes,
s.III
Muralla de Lugo